اقدامات اجرایی و اجرای پایلوت کریدور شرق طرح برآورد نیاز آبی صنعت و معدن
کارفرما: دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفا وزارت نیرو
مشاور: مؤسسه پژوهشی، مهندسی راهبرد دانش پویا
سال: 1394
هدف:
- برآورد نیاز آبی آتی بخش صنعت
- شناسایی وضعیت مصرف آب در گروه‌های مختلف فعالیت صنعتی و در مناطق مختلف (شهرستان‌ها)
- شناسایی توسعه‌های سازگار با ظرفیت‌های منابع آب در مناطق
- ارزیابی روابط سیستمی و دینامیک و سازگاری توسعه آتی فعالیت‌ها با اسناد، برنامه‌ها، روندها و کلان‌روندهای جهانی
نتایج :
- برآورد نیاز آبی بخش صنعت به تفکیک کارگاه‌های صنعتی، نفت و گاز، معادن، دام و طیور و نیروگاه‌های حرارتی در 31 استان و 429 شهرستان
- سنتز نتایج در سطوح ملی، بخشی و منطقه‌ای در افق‌های 1404، 1425 و 1450
- امکان تعیین نتایج در حوضه‌های آبریز درجه دو و محدوده‌های مطالعاتی در سال‌های افق طرح و سایر سال‌ها
- تدقیق داده‌های منابع و مراجع مختلف با شناسایی تعارضات و خطاها
- درنظرگرفتن محدودیت‌های منابع آب و شناسایی صنایع و معادن آب‌بر و شدت مصرف آب در هر منطقه
- تفکیک آب مصرفی و آب برداشتی و تفکیک آب فرآیندی و آب غیرفرآیندی در برآورد نهایی
- شناسایی شکاف‌های بهره‌وری مصرف آب در مناطق و در فعالیت‌ها
- تحلیل روندهای بلندمدت فعالیت و مصرف آب
- شناسایی ادبیات موضوع، پارادایم و کلان‌روندهای توسعه و توسعه صنعتی و ملاحظات دینامیکی و سیستمی و شناسایی ظرفیت‌های بازار داخلی و جهانی برای توسعه و توسعه صنعتی
- انطباق نتایج با توسعه پایدار و عدالت‌محور و ارزیابی‌ها و بنیادهای آمایش سرزمین
- تحلیل و تبیین سازگاری‌ها و عدم‌سازگاری‌ها با اسناد بالادستی، طرح‌ها و برنامه‌های بخشی و فرابخشی
- ارائه نتایج کمّی توسعه و نیاز آبی در مقیاس شهرستان در گروه‌های فعالیت
- استفاده از سناریوهای تحولات جمعیتِ منطبق بر روابط دینامیکی و واسنجی توسعه مناطق با توسعه ملی
- رعایت تعادل‌های متقابل انسان، فضا و فعالیت
توضیحات بیشتر:
این پروژه بخشی از مطالعه جامع برآورد نیاز آبی بخش صنعت است که در سال‌های 1395 تا 1398 در وزارت نیرو انجام شده است. برآورد نیاز آبی بخش صنعت نیز به‌عنوان بخشی از طرح انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به مرکز فلات ایران (طرح جامع آب شرب و صنعت) تعریف شده است. در این پروژه افق‌های برنامه‌ریزی 1425 و 1450 تعیین شده است. علاوه بر آن با توجه به دوربودن این افق‌ها و نبود اطلاعات تفصیلی و پشتیبانِ مناسب، یک افق برنامه‌ای ملی (1404) نیز به‌عنوان افق میان‌مدت در نظر گرفته شده است. محدوده مطالعه در 17 استان تعیین شده بود که با توجه به ضرورت انجام بررسی‌ها، پردازش‌ها و تحلیل‌ها در تمام استان‌های و همچنین اثرگذاری‌های متقابل و وجود برنامه‌ها و اسناد بالادستی ملی در 31 استان، افزودن 14 استان خارج از طرح به مطالعه ضروری بود. مفروضات اساسی در مطالعه برای ایجاد توسعه پایدار و توسعه متوازن در ایران و تصویر توسعه‌یافتگی مناطق (استان‌ها) در افق‌های برنامه‌ریزی متأثر از روندها و کلان‌روندها و منطبق با اسناد و برنامه‌های ملی؛ تنها بخشی از ضرورت‌های انجام مطالعه در 31 استان است.
برآورد نیاز آبی بخش صنعت به تفکیک کارگاه‌های صنعتی، نفت و گاز، معادن، دام و طیور و نیروگاه‌های حرارتی در 31 استان و 429 استان و در سنتزهای ملی، بخشی و منطقه‌ای در افق‌های 1404، 1425 و 1450 تعیین شده است و با توجه به دقت مکانی امکان تعیین نتایج در حوضه‌های آبریز درجه دو و محدوده‌های مطالعاتی در این سال‌ها و سایر سال‌ها (با دقت مناسب) وجود دارد.
برای تعیین مصرف واقعی آب وضع موجود به داده‌های منابع و مصارف وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه بسنده نشده است و در بازه‌های زمانی مناسب از نتایج آمارگیری مرکز آمار ایران و سایر سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط استفاده شده است. مبنای نهایی بر پایه آخرین سالِ وجودِ داده‌ها (1392 تا 1396) مرکز آمار ایران بوده و اطلاعات دریافتی از سایر نهادها برای تدقیق داده‌ها و سپس تعمیم داده‌های گردآوری‌شده و پردازش‌شده است. مبنای ارزیابی در درجه اول ارزش افزوده فعالیت‌ها و سپس اشتغال بوده و فعالیت‌های صنعتی وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت نیرو، وزارت جهادکشاورزی و وزارت نفت با هم تجمیع و از داده‌های یکپارچه برای فعالیت و مصرف آب استفاده شده است. سپس با برگزاری جلسات استانی با مسئولان و کارشناسان هر یک از استان‌ها مصرف واقعی آب و حجم فعالیت‌ها در هر استان و شهرستان ارزیابی و نهایی شده است.
تعیین نتایج در افق‌ها با توجه به بررسی جامع اسناد بالادستی ملی و استانی با توجه به ویژگی‌های فرابخشی و بخشی آن‌ها در کنار استفاده از تمامی طرح‌ها، برنامه‌ها و مجوزهای موجود در هر استان و بخش بوده است تا با افزودن نتایج تجارب جهانی و روندهای داخلی و جهانی و همچنین پیش‌بینیِ بازارهای آتی به نتایج اولیه دست یافت. با بهره‌گیری از رویکرد مشارکتی و استفاده از نظرات سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط (بیش از 180 جلسه) این نتایج اعتبارسنجی شده است.
نتایج نهایی در قالب سناریوهای منتخب استاتیک و سناریوی منتخب دینامیک تعیین شده است. چهار مؤلفه‌ی تعیین درجه توسعه‌یافتگی مناطق و مبانی ایجاد توازن، تعیین رشد اقتصادی در افق‌ها، تعیین ساختار اقتصادی، صنعتی و معدنی در هر استان و شهرستان و تعیین میزان تغییرات بهره‌وری مصرف در کارگاه‌های صنعتی و معادن اهمیت کلیدی داشته است.
یکی از مهمترین مسائل تعیین سهم هر یک از استان‌ها از فعالیت‌ها و مصارف برای تحقق توسعه متوازن در استان‌ها و شهرستان‌ها بوده است. توزیع متوازن براساس کاهشِ برنامه‌ریزی‌شده‌ی اختلافِ درآمد سرانه‌ی واقعی استان‌ها در هر افق برنامه‌ریزی بوده است (تنها از تعادل درآمد استفاده شده است و سایر تعادل‌های اصلی مانند اشتغال و بهره‌وری با آن همبسته دانسته شده است). درآمد سرانه‌ی واقعی با حذفِ سهم اقتصاد ملی و تعدیل براساس ضرایب برابری قدرت خرید (مبتنی بر تحلیل درآمد و هزینه خانوار و سهم اقلام هزینه‌ای) در هر استان صورت گرفته است. رشد اقتصادی کشور در 3 سناریو خوشبینانه، میانه و بدبینانه با توجه به درآمد سرانه‌ی واقعی میانگین جهان، کشورهای نوظهور صنعتی، 20 اقتصاد برتر و 7 کشور توسعه‌یافته‌ی صنعتی و با توجه به تحولات آتی در هر افق برنامه‌ریزی تعیین شده است. ساختار اقتصادی براساس روندها، برنامه‌های آتی، منابع و ذخایر، اسناد بالادستی، کلان‌روندهای جهانی و تحلیل بازارهای آتی در هر استان به‌روش تحلیلِ تطبیقی تعیین شده است (ابتدا در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات و سپس در هر یک از گروه‌های فعالیت صنعتی اصلی شامل کارگاه‌های صنعتی، نفت و گاز، معادن، ساختمان و تأمین انرژی صورت گرفته است).
ساختار صنعتی کارگاه‌های صنعتی در 23 گروه فعالیت و ساختار معدنی در 7 گروه فعالیت با دقتِ بیشتری در31 استان و 429 شهرستان در 9 سناریو درخواستی استان، درخواستی صنعت، مطلوب ملی (فرابخشی و بخشیِ ملی)، مطلوب جهانی (روندهای داخلی و جهانی و مطالعات جهانی)، درخواستی استان و سرمایه‌گذاران و منابع، درخواستی نهایی، مطلوب نهایی، مطلوب استانی و شدنی ایستا (براساس روندها، برنامه‌های آتی، منابع و ذخایر، اسناد بالادستی، کلان‌روندهای جهانی و تحلیل بازارهای آتی) تعیین شده است. تعیین اقدامات و عوامل تأثیرگذار، تعیین کیفیت‌های مشابه با فراتحلیلِ کارشناسی، تبدیل به کمیت‌ها با روش‌های ارزیابی خبرگی یا استفاده از کمیت‌های اولیه، گام‌های تعیین هر سناریو در هر افق و در هر استان و افق برنامه‌ریزی بوده است.
مؤلفه‌ی نهایی و بسیار تأثیرگذار در سناریوپردازی تعیین شدت مصرف آب در هر استان و گروه فعالیت هر افق برنامه‌ریزی بوده است. در سناریو منتخب رشد بهره‌وری مصرف آب در هر افق و در هر استان با توجه به ویژگی‌های آن استان و هر گروه فعالیت (گروه‌های فعالیت دورقمی و چهاررقمی ISIC) تعیین شده است و در سایر سناریوها تحلیل حساسیت براساس رشد بهره‌وری صفر، 0.5، 1، 1.5، 2 و 4 در کنار سناریو منتخب صورت گرفته است. در تعیین شدت مصرف آب بین آب برداشتی و آب مصرفی تمایز ایجاد شده است و به تفکیک نتایج به‌دست آمده است. روش‌های سه‌گانه کاهش، بازچرخانی و تصفیه برای رشد بهره‌وری مصرف آب در نظر گرفته شده است.
پس از تحلیل حساسیت سناریوها در هر یک از مؤلفه‌ها در کارگاه‌های صنعتی و معادن 5 سناریو در افق 1404، 3 سناریو در افق 1425 و 2 سناریو در افق 1450 تعیین شده است. مؤلفه‌های سناریوپردازی برآورد نیاز آبی بخش نفت و گاز رشد تولیدات، رشد اقتصادی و رشد بهره‌وری مصرف آب بوده است که مشابه با سناریوپردازی فعالیت‌های کارگاه‌های صنعتی و معادن انجام شده است. برای سناریوپردازی برآورد نیاز آبی بخش دام و طیور مؤلفه‌های تغییرات سرانه مصرف محصولات (دام، طیور، آبزیان و …)، تغییرات سهم هر یک از انواع تولیدات در تولیدات نهایی، سهم بازار داخلی و بازار خارجی از مصرف و تولید (ملاحظات واردات و صادرات)، سهم هدررفت (اتلاف) تولیدات از کل تولیدات (اختلاف مصرف و تولید)، نیاز آبی هر واحد دام و طیور و …، تحولات جمعیت، تغییرات تولیدات به‌ازای هر واحد و توزیع استانی فعالیت‌های پرورش و نگهداری دام و طیور و تولیدات آن‌ها در استان‌ها، شناسایی شده است. در این مطالعه نتایج در دو مؤلفه سرانه مصرف و سهم بازار داخلی و خارجی در سه سناریو تحلیل حساسیت شده است. سناریو منتخب با حفظ سهم بازار و تثبیت سرانه مصرف با نرم‌های مصارف آب نشریه 3-117 وزارت نیرو و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی براساس داده‌های وزارت جهادکشاورزی و مرکز آمار ایران محاسبه شده است. برای مصرف آب نیروگاه‌های حرارتی سناریوپردازی در دو مؤلفه اصلی تغییرات مصرف سرانه برق و تغییرات راندمان نیروگاه‌ها بوده و از سناریوپردازی بر روی انواع نیروگاه، تحولات جمعیت و توزیع مکانی صرف‌نظر شده است. در دو مؤلفه سرانه مصرف و راندمان فقط تحلیل حساسیت شده است و سناریوی سقف نیاز آبی نیروگاه‌های حرارتی براساس برنامه‌های کشور به‌عنوان سناریوی منتخب تعیین شده است.
چارچوب تأمین نیاز آبی نیز با توجه به ویژگی‌های مناطق و ویژگی‌های نیاز آبی فعالیت‌ها تعیین شده است. نیاز آبی بخش صنعت استان و شهرستان از مجموع نیاز آبی سناریوی منتخب کارگاه‌های صنعتی، معادن، نفت و گاز، دام و طیور و نیروگاه‌های حرارتی به‌دست آمده است. همچنین سنتز ملی، منطقه‌ای و بخشی نیز از داده‌های استانی و شهرستانی به‌دست آمده است. در طول مطالعه نزدیک به 2 میلیون داده خام اصلی مورد استفاده قرار گرفته و از آن بیش از 10 میلیون داده در مراحل مختلف پردازش و تحلیل شده است و در مراحل مختلف 300 هزار داده به‌عنوان داده‌های اصلی و منتخب هر افق برنامه‌ریزی گزارش شده است.
