انجام خدمات مشاوره تدوین نقشه راه و برنامه عملیاتی کاهش آلودگی هوا ناشی از حملونقل در شهر تهران
کارفرما: شرکت کنترل کیفیت هوای وابسته به شهرداری تهران
مشاور: مؤسسه پژوهشی مهندسی راهبرد دانش پویا
تاریخ انجام: 1397
هدف:
تدوین نقشه راه و برنامه عملیاتی کاهش آلودگی هوای شهر تهران و تعیین سیاست‌ها، راهبردها و برنامه عملیاتی کاهش آلودگی با تمرکز بر آلاینده‌های حاصل از تردد وسایل‌نقلیه با لحاظ رویکردهای زیر:
- شناسایی بررسی مطالعات و طرح‌های اجرا‌شده در سطوح داخلی و خارجی
- شناسایی نواقص و تعارضات آماری (داده‌ها و آمار اقلیمی، انتشار آلودگی و منابع آلاینده)
- عدم بارگذاری بر بودجه عمومی با توجه به محدودیت‌های مالی
- ملاحظات اثرات اجتماعی برنامه‌ها و اقدامات
- مشارکت شایسته ذی‌نفعان در مسیر مطالعه و تنظیم برنامه عملیاتی (راهبری مطالعه با رویکرد مشارکتی)
- ارزیابی میزان اثربخشی اقدامات بر کاهش انتشار آلودگی هوا در شهر تهران
- اولویت‌بندی راهکارها بر اساس میزان اثربخشی، زمان اجرا و هزینه مورد نیاز
- بررسی و تحلیلِ «سیستمی» عوامل و راهکارها
- بررسی و تحلیلِ زمان‌محور و مکان‌محورِ انتشار آلودگی، راهکارها و اقدامات
نتایج:
- ارائه راهکارهای کاهش روزهای هوای ناسالم در شهر تهران
توضیحات بیشتر:
مراحل کلی انجام پروژه نقشه راه و برنامه عملیاتی کاهش آلودگی هوا ناشی از حملونقل در شهر تهران مبتنی بر کار گروهی، استفاده از تجارب موفق بین‌المللی، کارکردگرایی و ایجاد اجماع نظر تخصصی بین گروه‌های ذی‌نفع و تدوین یک برنامه عملیاتی بوده است. تدوین نقشه راه آلودگی هوای شهر تهران با رویکرد تحلیلی، سیستمی و همه‌جانبه‌نگر راهبردها و راهکارهای گذشته و حال سنجیده شده است تا مدلی مناسب برای برنامه راهبردی و برنامه عملیاتی معرفی کند. همچنین قوانین و ضوابط و آسیب‌ها و موانع بررسی و تحلیل و تجارب جهانی مرتبط در نسبت با مدل و نقشه راه تهیه و گزارش شده است. استفاده از تجارب گذشته و بررسی مطالعات جهانی به‌طور جدی بر نتایج نهایی تأثیر گذاشته است. مدل ارزیابی جامع یکی از محورهای دستیابی به نتایج در این مطالعه بوده است. در این مدل برای کاهش آلودگی هوا می‌بایست فعالین اقتصادی شهر با استفاده از مکانیزم‌های مناسب اقتصادی به سمت استفاده از فناوری‌ها و مودهایی که آلایندگی سرانه کمتری دارند، سوق داده شوند. این مکانیزم‌های اقتصادی معمولاً از طریق تصویب قوانین و آیین‌نامه‌هایی که محدودیت‌ها و مشوق‌هایی برای اشخاص حقیقی و حقوقی در بر دارد اعمال می‌شوند. در تصویب قوانین و آیین‌نامه‌های کاهش آلودگی می‌بایست هم‌زمان با هدفگذاری برای بیشترین بهبود کیفیت هوا، ابعاد مختلف فنی، اجتماعی و اقتصادی مسئله نیز برای جلوگیری از بروز مشکلات اجرایی مد نظر قرار گیرد.
نتایج در چارچوب استاندارد برنامه‌ریزی استراتژیک نتایج به‌دست آمده است و سپس با استفاده از نتایج مدل ارزیابی جامع و همچنین استفاده از نتایج کارگروه‌های موتورسیکلت و خودروهای دیزلی نقشه ساختار نقشه راه و برنامه عملیاتی با درنظرگرفتن 1. الزامات برنامه‌ریزیِ کاهشِ آلودگی ناشی از حملونقل، 2. اقدامات کاهش آلودگی ناشی از حملونقل و 3. الزاماتِ قانونی، نهادی و ساختاری جهت تحققِ بهترِ اقدامات؛ تهیه شده است. تحلیل منابع بر اساس کاربری شخصی و کاربری خدماتی انجام شده است و کاربری خدماتی نیز در دو بخش عمومی و خصوصی صورت گرفته است.
الزامات برنامه‌ریزی کاهش آلودگی ناشی از حملونقل شامل برنامه پایش آلودگی هوا، برنامه شناسایی میزان تأثیرگذاری منابع ساکن (و کاهش آن) و برنامه اصلاح و بهینه‌سازی سوخت است. اقدامات کاهش آلودگی ناشی از حملونقل در چارچوب برنامه بهبود و نوسازی فناوری و برنامه تحول فناوری انجام می‌گیرد. این دو برنامه بخش اصلی و محوری برنامه عملیاتی کاهش آلودگی هوا ناشی از حملونقل در شهر تهران است. برنامه بهبود و نوسازی فناوری که در منابع آلاینده موجود اجرایی می‌شود شامل سه دسته اقدامات در چارچوب تعمیر و نگهداری، بهبود فناوری با نصب فناوری‌های جدید و جایگزینی منابع آلاینده به‌صورت حذف و نوسازی آن‌هاست. برنامه تحول فناوری منابع آلاینده‌ی آتی را هدفگذاری کرده است و در 4 دسته اقدامات شامل خودروهای برقی، خودروهای گازی، خودروهای هیبریدیِ گاز و بنزین (دوگانه سوزها) و خودروهای هیبریدیِ برق و بنزین (هیبریدی) است.
الزامات قانونی، نهادی و ساختاری جهت تحقق بهتر اقدامات در چارچوب دو برنامه سیاست‌گذاریِ عوارضِ منطقه‌ای و مدیریت و کاهشِ تقاضای سفر و ایجاد شهر هوشمند خواهد بود. سیاست‌گذاری عوارض منطقه‌ای یا برنامه‌ریزی‌های شهری با تمرکز بر مناطق کم انتشار آلودگی (LEZ) مکملی بر برنامه‌های اقدامات خواهد بود و اجرایی شدن آن اقدامات را حمایت می‌کند و همچنین در کوتاه‌مدت و شرایط اضطرار امکان مدیریت بهتر ایجاد خواهد کرد. در برنامه مدیریت و کاهش تقاضای سفر و ایجاد شهر هوشمند تمرکز بر تغییر مودِ جابجایی به سمت حملونقل عمومی و حملونقل پاک است و علاوه بر سیاست‌گذاری‌های مناسب و اصلاحات ساختاری و نهادی از فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی کمک خواهد گرفت.
برنامه پایش آلودگی هوای شهر تهران در سطح نقشه راه در این مطالعه هدفگذاری شده است. بهبود سنجش غلظت و سهم آلایندگی منابع آلاینده متحرک و ساکن، بهبود پایش عوامل آلایندگی در ایستگاه‌ها، جانمایی بهتر ایستگاه‌ها، بهبود سنجش کیفیت سوخت، ارزیابی مناسب از تعداد و میزان پیمایش منابع آلاینده متحرک و ارائه نتایج مکانمند و زمانمند (ماه در سال، روز در هفته، ساعت در روز و شرایط اضطرار) مهمترین اهداف مورد انتظار است.
در برنامه شناسایی میزان تأثیرگذاری منابع ساکن و کاهش آن، تمرکز بر کاهش آلایندگی درجا خودروها به‌ویژه در پایانه‌ها و شناسایی تأثیرگذاری منابع ساکن در شرایط اضطرار (وضعیت ناسالم هوا در شهر تهران) بوده است.
در برنامه اصلاح و بهینه‌سازی سوخت، بازنگری در استانداردها بهبود معیارهای استاندارد و همچنین پایش و ارزیابی رعایت استانداردها و توسعه به‌تمامی پالایشگاه‌های کشور و یکپارچگی کیفیت سوخت در موردنظر خواهد بود.
بهبود و نوسازی فناوری یکی از دو برنامه اصلی در قالب اقدامات کاهش هوای شهر تهران خواهد بود و در سه مجموعه اقدامات زیر انجام خواهد شد. بهبود و نوسازی منابع آلاینده کنونی را هدف گرفته است و با تمرکز بر خودروهایی که آلایندگی بیشتری دارند به اقدامات موردنظر خواهد پرداخت.
- تعمیر و نگهداری: با ارائه خدمات فراگیر و معاینه فنی بهتر و سریع‌تر و یارانه‌های حمایتی از خودروهای خدماتی
- بهبود فناوری با نصب فناوری‌های جدید (فیلتر دوده دیزل)
- جایگزینی (حذف خودرو آلاینده و نوسازی با خودرو با فناوری یکسان)
تحول فناوری نیز یکی دیگر از برنامه‌های اصلی کاهش آلودگی هوا در شهر تهران است که تمرکزش بر توسعه حملونقل شهری و خودروهای آینده در شهر تهران است و با توجه به وندها و کلان‌روندهای جهان و برای تغییر در ساختار فناوری‌های حمل‌ونقلی پیش‌بینی و اجرایی خواهد شد و در قالب 4 مجموعه اقدام در این مطالعه هدفگذاری شده است.
- خودروهای برقی (اتوبوس شهری، تاکسی، خودرو سواری (شغلی و غیر شغلی) و موتورسیکلت (شغلی و غیر شغلی)
- خودروهای گازی (اتوبوس شهری، تاکسی)
- خودروهای هیبریدیِ گاز و بنزین – دوگانه سوزها (تاکسی و خودرو سواری (شغلی و غیرشغلی))
- خودروهای هیبریدیِ برق و بنزین- هیبریدی‌ها (تاکسی و خودرو سواری (شغلی و غیرشغلی))
برنامه ششم سیاست‌گذاریِ عوارضِ منطقه‌ای است و در این برنامه تمرکز بر تغییر رفتار مصرف‌کننده از طریق افزایش قیمت تمام‌شده پیمایش با وضع عوارض منطقه‌ای از طریق اصلاح و بازنگری سیاست‌های موجود با توجه به نتایج اقدامات و ملاحظات اجتماعی و همچنین حمایت از اقدامات کاهش آلودگی ناشی از حملونقل است. این برنامه مکملی برای برنامه‌های بهبود و تحول فناوری است و اجرایی کردن برنامه‌ها را تسهیل و تسریع می‌کند.
مدیریت و کاهشِ تقاضای سفر و ایجاد شهر هوشمند نیز آخرین برنامه است که بر تغییر رفتار مصرف‌کننده از طریق قیمت تمام‌شده و از طریق کیفیت و کمیت حملونقل عمومی و حملونقل پاک تمرکز کرده است تا با بهره‌گیری از تغییر مودِ جابجایی، اصلاحات ساختاری و نهادی، فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی و همچنین حمایت از اقدامات کاهش آلودگی ناشی از حملونقل به نتایج مطلوب در بهبود کیفیت هوای شهر تهران برسد
در این مطالعه با استفاده جامع و حداکثری از مطالعات و اقدامات انجام‌شده و بر پایه داده‌ها و اطلاعات انتشار آلودگی و منابع آلاینده تمرکز مطالعه بر کاهش انتشار PM قرارگرفته است. عامل آلاینده اصلی در شهر تهران که موجب بیشترین شرایط ناسالم هوا شده است ذرات معلق (PM) است. بنابراین هم در چشم‌انداز کوتاه‌مدت و هم به‌عنوان مهمترین هدف این برنامه عملیاتی کاهش ذرات معلق هدفگذاری شده است و با توجه به نقش خودروهای دیزلی و موتورسیکلت در انتشار ذرات معلق تمرکز راهکارها و برنامه‌ها به سمت این منابع آلاینده حرکت کرده است. بنابراین نقش ذرات ثانویه کمتر موردتوجه قرارگرفته است که با توجه به فقرِ شناسایی و مطالعات تکمیلی در این زمینه از توصیه‌های این مطالعه پرداختن به این مسئله خواهد بود.
در نتایج سعی شده است که بیشترین بهره‌وری از بودجه عمومی –با توجه به محدودیت‌های منابع عمومی- لحاظ شود. کاهش انتشار ذرات معلق و هزینه هر یک از اقدامات در مدل ارزیابی جامع بررسی‌شده است و با توجه به نتایج مدل بررسی هزینه به انتشار به‌دست‌آمده است. در قالب کارگروه‌ها نیز بر اساس شاخص ارزش هزینه‌ها با توجه به نظرات کارشناسی تعیین‌شده است و ارزیابی مالی صورت گرفته است. در بیشتر اقدامات و راهکارهای اجرایی جهت کاهش آلودگی هوای شهر تهران همچنین اثرات بر انتشار و ملاحظات مکانی و زمانی رعایت شده است. اگرچه با توجه به نقصِ اطلاعات مکانی و زمانی پیرامون انتشار در شهر تهران امکانِ ارزیابی دقیق فراهم نشده است و خروجی‌ها بیشتر در چارچوب ملاحظات اقدامات مانده است.
تحلیل سلامت، تحلیل محیط‌زیستی، تحلیل ساختاری و نهادی، تحلیلی اجتماعی و تحلیل اقتصادی و فنی مهمترین بخش‌های تحلیل در دستیابی به نتایج در ارزیابی استراتژیک در مطالعه بوده است که در کنار نتایج مدل ارزیابی جامع و نتایج کارگروه‌ها مبنای تعیین راهکارها و اولویت‌ها شده است. بنابراین تمرکز بر دو برنامه بهبود و نوسازی فناوری در تحول فناوری و کمک گرفتن از برنامه‌های سیاست‌گذاری محورهای اصلی این مطالعه جهت کاهش آلایندگی ذرات معلق در کوتاه‌مدت بوده است. تهیه بانک داده‌ها و مطالعات و تهیه بسته‌های فرهنگی از دیگر ویژگی‌های این مطالعه بوده است.
